Inleiding
Goede morgen allemaal op deze donderdag 10 juli 2025. Ik begin met een toepasselijk liedje bij de wat afwijkende ‘kennisparel’ van vandaag: https://www.youtube.com/watch?v=t365MuktYQs&list=RDt365MuktYQs&start_radio=1 Eerbetoon aan een ster, in dit geval de op 28 mei jl. overleden Ronald V.G. Clarke, de grondlegger / goeroe van het concept van situationele criminaliteitspreventie / situational crime prevention (SCP). Als speciale ‘kennisparel’ heb ik het door Nick Ross: https://www.nickross.com/ geschreven in memoriam uit The Guardian bijgesloten.
Bijna vijftig jaar geleden, in 1976, publiceerden Ronald Clarke en collega’s bijgesloten rapport getiteld ‘Crime as Opportunity’: https://popcenter.asu.edu/sites/default/files/124-mayhew_et_al-crime_as_opportunity.pdf Hierin werd de conventionele opvatting dat criminaliteit simpelweg wordt veroorzaakt door ‘criminelen’ op losse schroeven gezet en legde het de basis voor wat bekend zou worden als het concept situationele criminaliteitspreventie. Het concept – dat de gelegenheid de dief maakt – was bepaald niet nieuw, maar de praktische toepassing van het idee was destijds revolutionair.
Veel criminologen zijn geïntrigeerd door de oorzaken voor het ontstaan van criminaliteit. Die willen ze op verschillende manieren in kaart brengen. Het lijkt alsof criminologen vooral georiënteerd zijn op verklaringsmodellen voor het ontstaan van criminaliteit: waarom plegen mensen criminaliteit, wat drijft ze en wat weerhoudt hen? In plaats van zich exclusief te richten op de dader, richtte Clarke zich op het delict – waarom, waar, hoe, hoe vaak en wanneer – en hoe schakels in de (logistieke) keten die tot criminaliteit leidden, konden worden gemanipuleerd en aangepast. De gelegenheidsstructuur en mogelijkheden voor daders om delicten te plegen werden hierdoor aanzienlijk beperkt in plaats van exclusief te kijken naar de neiging tot criminaliteit.
Eén van de basisuitgangspunten van SCP is dat de gelegenheid de dader maakt. Clarke beweert dan ook ‘’It is easier to change places than people’’. En daarmee wordt de essentie van de aanpak weergegeven: er gaat veel meer preventief effect uit van een goede beveiliging door middel van technische en sociale maatregelen dan een directe beïnvloeding in de persoonlijkheid of levenssfeer van de (potentiële) dader. Het gaat er dus om zo min mogelijk gelegenheden te bieden voor criminaliteit en daarmee mensen niet in de verleiding te brengen om delicten te plegen. Er is dus sprake van een indirecte gedragsbeïnvloeding.
Waarom deze ‘kennisparel’? Ten eerste als eerbetoon aan Ron Clarke zelf. Hij is de grote man achter het concept van SCP. Maar ook omdat vooral de praktische toepassing van SCP blijvend van grote invloed is geweest op het nationale en internationale criminaliteitspreventieve beleid. Zeker in Nederland. Het preventieve beleid in de jaren ’80 en ’90 van de vorige eeuw is significant beïnvloed door deze beleidstheorie, het vormde in feite het fundament daarvan.
De rapporten van de Commissie Roethof uit 1984 en 1986 en het eerste in 1985 door het ministerie van Justitie uitgegeven beleidsplan Samenleving en Criminaliteit hebben die beleidstheorie als fundament gebruikt. Voor een overzicht zie: https://ccv-secondant.nl/platform/article/we-zijn-altijd-een-progressief-land-geweest?sword_list%5B0%5D=jaap&sword_list%5B1%5D=de&sword_list%5B2%5D=waard en https://www.researchgate.net/publication/312864886_18_Safeguarding_Sustainable_Crime_Prevention_The_Rocky_Case_of_the_Netherlands De effecten en doorwerking van dat preventieve beleid zijn heden ten dage in Nederland nog relevant.
Clarke zijn SCP-concept hielp in het bijzonder verklaren waarom de criminaliteit in het algemeen tot de jaren negentig steeg voordat deze in de geïndustrialiseerde wereld daalde, parallel aan de verbeterde beveiliging. Hij voorzag ook verschuivingen in crimineel gedrag: naarmate fysieke criminaliteit afnam, nam cybercriminaliteit en fraude toe, vaak gepleegd door verschillende groepen mensen. De inbreker werd niet de hacker; nieuwe misdrijven trokken juist nieuwe actoren aan.
Ten tweede, Op basis van een flink aantal synthesestudies blijkt dat de situationele aanpak forse criminaliteit reducerende effecten kan sorteren. Er is omvangrijk bewijs dat situationele criminaliteitspreventie effectief blijkt te zijn: De toepassing van bijvoorbeeld deze maatregelen zijn daar het bewijs van: • De inzet van toezichthouders in woningcomplexen, openbaar vervoer en in de publieke ruimte. • De toepassing van cameratoezicht op bepaalde locaties en gericht op specifieke delicten. • Landelijke toepassing van het Keurmerk Veilig Wonen. • Het ophogen van het algemene beveiligingsniveau en herinrichting van woonwijken. •Het verplicht installeren van een startonderbreker bij alle nieuw geproduceerde auto’s. • Het ophogen van het verlichtingsniveau in (semi) publieke ruimten. • Preventie van geweld in uitgaansgebieden door inrichting horeca, verbod happy hour, voldoende vervoer na sluitingstijd, gerichte uitwisseling van informatie, verantwoordelijk schenken. • Opname van eisen aan maatregelen in het Bouwbesluit om woninginbraak te voorkomen. • Het tijdens de productiefase van consumentengoederen (auto’s, camera’s, fietsen, GSM) installeren van standaard beveiligingsmaatregelen.
Ten derde, de combinatie van toepassing van deze maatregelen heeft er toe geleid dat de criminaliteit in veel geïndustrialiseerde landen de laatste jaren een significante daling heeft laten zien. Deze security hypothese is dan ook de belangrijkste verklaring waarom de criminaliteit is gedaald: https://www.researchgate.net/publication/316968064_Criminology’s_Dirty_Little_Secret_Hoe_de_daling_van_de_criminaliteit_bijna_geheel_voorbijging_aan_de_Nederlandse_criminologie
Ten vierde, het concept van SCP wordt ook bijvoorbeeld succesvol toegepast bij de aanpak van georganiseerde misdaad: https://www.researchgate.net/publication/338999955_Preventieve_en_bestuurlijke_aanpak_van_georganiseerde_criminaliteit_in_Nederland_Een_multidimensionale_aanpak
Maar het concept is ook het fundament van het huidige populaire crime scripting: https://www.boomportaal.nl/tijdschrift/TvV/TvV-D-24-00014 Als concept tegen terrorisme: https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0887403418805142 tegen maritieme piraterij: https://link.springer.com/article/10.1186/s40163-015-0032-7 tegen huiselijk geweld: https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1359178917301283?via%3Dihub tegen cybercriminaliteit: https://www.crimrxiv.com/pub/2wy5dmks/release/1 en ten slotte tegen de smokkel van beschermde dieren en fauna: https://link.springer.com/article/10.1186/s40163-024-00223-9 Het is trouwens ook een elegante en effectieve manier van criminaliteitspreventie die nauwelijks inmenging in het persoonlijke leven veroorzaakt: https://journals.sagepub.com/doi/full/10.1177/1477370820932107
Ten vijfde Clarke’s scepsis ten opzichte van conventionele criminologische opvattingen en theorieën strekte zich ook uit tot de criminaliteitsstatistieken zelf. Onder zijn leiding werd begin jaren tachtig de British Crime Survey gelanceerd, sterk beïnvloed door de al in 1974 opgezette slachtofferenquêtes in Nederland. Deze enquête maakte duidelijk dat de werkelijke slachtoffercijfers vaak twee tot vier keer zo hoog waren als de bij de politie gemelde cijfers. Tevens dat officiële criminaliteitscijfers soms in tegengestelde richtingen bewogen ten opzichte van persoonlijke ervaringen. Tegenwoordig wordt de hernoemde Crime Survey voor Engeland en Wales door het Office for National Statistics beschouwd als de meest betrouwbare indicator van criminaliteitstrends, terwijl de politiecijfers hun status als officiële statistieken hebben verloren.
Bron
Ross, Nick (26 June 2025). Ronald Clarke obituary: Crime scientist keen to severely limit the opportunities open to offenders rather than look for a tendency to offend. The Guardian, 26 June, 2 pp. https://www.theguardian.com/uk-news/2025/jun/26/ronald-clarke-obituary
Mayhew, P., R. V. G. Clarke, A. Sturman & J. M. Hough (1976). Crime As Opportunity. London: Her Majesty’s Stationery Office, 41 pp. https://popcenter.asu.edu/sites/default/files/124-mayhew_et_al-crime_as_opportunity.pdf
Summary
This obituary describes the work undertaken over many years by Ron Clarke and colleagues concerning the role of opportunity in crime. The work began in the early 1970s in the Home Office Research Unit, the British government’s criminological research department. The work supported a preventive approach – situational crime prevention – that was highly contentious in the criminology of the day because it sought to reduce opportunities for crime, rather than to modify offender propensities. Critics claimed that situational crime prevention would displace rather than reduce crime because they assumed that opportunity merely determines the time and place of crime, but does not cause it.
It describes the difficulties in establishing that opportunity is cause of crime and why this took so long. It reviews the research that was undertaken to this end, and it summarizes the benefits for criminology and crime policy of accepting that opportunity does cause crime. On the basis of the available knowledge it is possible to make the following claims for the role of opportunity in crime, as follows:
1. Criminally-disposed people will commit more crimes if they encounter more criminal opportunities.
2. Regularly encountering such opportunities can lead these people to seek even more opportunities.
3. At the point of deciding to commit a crime, opportunity plays a more important role that dispositions.
4. The existence of easy opportunities for crime enables some people to lead a life of crime.
5. People without pre-existing dispositions can be drawn into criminal behaviour by a proliferation of criminal opportunities, and generally law-abiding people can be drawn into committing specific forms of crime if they regularly encounter easy opportunities for these crimes, especially in their occupations.
6. The more opportunities for crime that exist, the more crime there will be.
7. Reducing opportunities for specific forms of crime will reduce the overall amount of crime.
The 25 techniques of situational crime prevention
Afsluitend
Het werk van Ronald V. Clarke kan op basis van het bovenstaande niet onderschat worden. Toch is volgens sommige sceptici binnen de criminologie nog steeds de overtuiging dat de gelegenheidstheorie een ´open deur theorie´ is. En inderdaad, de theorie blinkt uit in begrijpelijkheid, validiteit en in de praktische toepassingssfeer. Ook binnen het ministerie van Justitie & Veiligheid krijg ik deze wat sceptische opmerkingen te horen wanneer ik presentaties geef over de effectiviteit van allerlei gelegenheid beperkende criminaliteitspreventieve maatregelen. Zo simpel kan het toch niet zijn is een veel gehoorde opmerking. Ja zo simpel is het vaak wel is dan mijn antwoord. Sterker: het inperken van de gelegenheidsstructuur via situationeel criminaliteitspreventieve maatregelen is de belangrijkste verklaring voor de grote geobserveerde criminaliteitsdaling in veel landen.
Dankzij het werk van Clarke en zijn vasthoudendheid ziet de criminaliteitsmarkt er de laatste jaren veel positiever uit. Zijn concept van SCP heeft daadwerkelijk geleid tot flinke dalingen in de criminaliteit. Hij heeft daar dan ook in 2015 de Nobelprijs van de criminologie mee verdiend: https://www.rutgers.edu/news/distinguished-faculty-member-ronald-clarke-wins-prestigious-stockholm-prize-criminology Zijn Nederlandse collega Jan J.M. van Dijk ging hem in 2012 voor bij het ontvangen van die prestigieuze prijs: https://prohic.nl/2020/08/24/24-augustus-2020-jan-j-m-van-dijk-een-kennismens-bij-uitstek/
Ten slotte nog een persoonlijke herinnering aan Ron. Ik heb hem tijdens verschillende bijeenkomsten ontmoet. De fraaiste ontmoeting was tijdens mijn verblijf aan Rutgers University in Newark New Jersey waar ik medio jaren ’90 van de vorige eeuw een week verbleef op de campus en bibliotheek om desk research te verrichten naar de administratieve aanpak van georganiseerde misdaad in de VS. Ron was daar de Dean van de School of Criminal Justice. Samen met zijn vrouw nam hij mij mee naar een geweldig Portugees restaurant in Newark en gaf mij een heerlijk gevoel van welkom zijn. Een heel aardige man die wat mij betreft veel heeft betekend voor de effectieve preventieve aanpak van criminaliteit. Een echte kampioen onder de misdaadwetenschappers. Ik zal hem en zijn inbreng als ’crime scientist’ bijzonder missen.
